Bạn có biết đến đồ sơn mài, một sản phẩm thủ công truyền thống đại diện cho Nhật Bản, thường được gọi là "JAPAN" trong tiếng Anh? Sơn mài là loại đồ dùng cao cấp được tạo nên bằng cách phủ nhiều lớp nhựa cây sơn lên các vật dụng làm từ gỗ, mang lại vẻ sáng bóng và sang trọng. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ giới thiệu về đồ sơn mài, còn được gọi là "dụng cụ phát triển cùng thời gian" bởi càng sử dụng, nó càng trở nên sáng bóng và trong suốt hơn. Hãy cùng khám phá sức hút của đồ sơn mài Nhật Bản.
Đặc điểm của đồ sơn mài Nhật Bản
Sơn mài là đồ dùng được tạo nên bằng cách phủ nhiều lớp nhựa cây sơn (sơn nhựa) lên vật dụng bằng gỗ, từ đó tạo nên vẻ sáng bóng độc đáo và mang lại sự sang trọng, đẳng cấp. Là một trong những sản phẩm thủ công truyền thống tiêu biểu của Nhật Bản, đồ sơn mài còn được gọi là "JAPAN" trong tiếng Anh. Sơn tự nhiên có tính kháng khuẩn, chống phân hủy mạnh mẽ và tăng độ bền cho sản phẩm, vì vậy những sản phẩm sơn mài được chế tác tỉ mỉ không chỉ đẹp mắt mà còn nhẹ và bền bỉ, đây chính là một đặc điểm nổi bật.
Các vùng sản xuất sơn mài trải rộng khắp Nhật Bản, nhưng hình dáng, kỹ thuật phủ sơn và trang trí của sản phẩm lại khác nhau tùy vào mỗi vùng. Lý do là do sự khác biệt của loại gỗ được trồng tại từng địa phương, sự độc đáo trong tay nghề của các nghệ nhân, và tầm nhìn của những người bảo trợ cho nghề làm sơn mài ở khu vực đó. Chính vì vậy, ngay cả những vùng sản xuất gần nhau cũng kế thừa và phát triển những sản phẩm sơn mài có đặc trưng hoàn toàn khác biệt.
Quy trình chế tác sơn mài
Đồ sơn mài có nhiều loại, từ giá cả phải chăng cho đến những sản phẩm cao cấp, và sự khác biệt này phụ thuộc vào quy trình sản xuất của nghệ nhân. Quy trình chế tác sơn mài được chia thành 4 giai đoạn chính. Mỗi giai đoạn lại bao gồm nhiều bước nhỏ khác nhau, nhưng 4 giai đoạn chính này là yếu tố tạo nên sự khác biệt của sản phẩm sơn mài. Hiểu rõ quy trình này sẽ giúp bạn nhận biết đâu là sản phẩm "chính hiệu".
Làm phần gỗ nền (木地作り)
“木地” là phần gỗ trắng trước khi phủ sơn, và người chế tác phần này được gọi là 木地師 (Kijishi). Có những loại gỗ thích hợp và không thích hợp cho việc làm sơn mài. Ở Nhật Bản, từ xa xưa, các loại cây lá kim như tuyết tùng (杉), bách (ヒノキ), thông (松), du (ケヤキ) và dẻ (トチ) với vân gỗ mịn và bề mặt nhẵn mịn thường được sử dụng để chế tác phần gỗ nền.
Làm lớp nền (下地作り)
Làm lớp nền là công đoạn tăng độ bền trước khi phủ sơn chính thức. Phương pháp thực hiện khác nhau tùy theo vùng sản xuất. Ví dụ, có nơi trám khe hở của phần gỗ nền bằng hỗn hợp 漆 sống (sơn thô) và bột gỗ, hoặc trộn sơn sống với bột đất nung hoặc tro núi lửa của địa phương. Độ bền của sơn mài phụ thuộc vào công đoạn này, vì vậy khi chọn mua, bạn nên kiểm tra xem sản phẩm có được thực hiện kỹ công đoạn này hay không.
Phủ sơn (塗り)
Công đoạn chính của đồ sơn mài là phủ sơn. Kỹ thuật phủ sơn rất đa dạng và tùy thuộc vào đặc trưng của từng vùng sản xuất. Quá trình này thường bao gồm ba bước: lớp lót (下塗り), lớp giữa (中塗り), và lớp hoàn thiện (上塗り). Đối với sản phẩm không có trang trí, công đoạn này sẽ kết thúc tại đây. Để tạo độ bóng và mịn, người ta thực hiện các bước hoàn thiện như 呂色仕上げ (đánh bóng sơn) hoặc 花塗り.
Trang trí (装飾)
Kỹ thuật trang trí của đồ sơn mài được chia thành bốn loại chính: 蒔絵 (Maki-e): Vẽ hoa văn bằng bột vàng hoặc bạc. 箔絵 (Haku-e): Sử dụng lá vàng hoặc lá bạc để trang trí. 沈金 (Chinkin): Khắc hoa văn trên bề mặt và lấp đầy bằng vàng hoặc bạc. 螺鈿 (Raden): Khảm vỏ sò và xà cừ để tạo hoa văn lấp lánh. Những sản phẩm sơn mài với trang trí tinh xảo thường rất rực rỡ và mang tính nghệ thuật cao.
Lịch sử sơn mài Nhật Bản
Sơn mài đã được sử dụng ở Nhật Bản từ thời kỳ Jomon. Những mảnh lược phủ sơn có niên đại khoảng 7.500–7.200 năm trước được xem là cổ xưa nhất thế giới. Vào thế kỷ thứ 8, nhiều kỹ thuật đã ra đời, và từ nửa sau thế kỷ 8 đến thế kỷ 12, các phương pháp trang trí như Maki-e và Raden được phát triển, tạo ra những món đồ sang trọng dành cho giới quý tộc.
Từ cuối thế kỷ 12, sơn mài trở thành vật dụng hàng ngày của samurai và các nhà sư. Đến thế kỷ 16, sơn mài được xuất khẩu sang Châu Âu, nơi các sản phẩm trang trí bằng Maki-e và Raden rất được ưa chuộng. Trong thời kỳ Edo (thế kỷ 17–19), đồ sơn mài lan rộng đến tầng lớp dân thường và phát triển mạnh mẽ. Ngày nay, sơn mài Nhật Bản được các nhà sưu tập nước ngoài đánh giá cao về giá trị mỹ thuật.
Các vùng sản xuất đồ sơn mài truyền thống tại Nhật Bản
Các vùng sản xuất đồ sơn mài được công nhận là sản phẩm thủ công truyền thống của Nhật Bản trải dài trên khắp đất nước, từ kỹ thuật sơn mài Tsugaru ở tỉnh Aomori và sơn mài Jōbōji ở tỉnh Iwate ở phía Bắc, cho đến sơn mài Ryukyu ở Okinawa ở phía Nam, với hơn 20 địa phương nổi tiếng.
Đặc biệt, tỉnh Ishikawa là nơi nghệ thuật sơn mài phát triển mạnh mẽ nhờ sự bảo trợ của các lãnh chúa từ thời Edo. Vì thế, tỉnh này sở hữu ba vùng sản xuất đồ sơn mài nổi tiếng, thể hiện qua câu nói: “Gỗ ở Yamanaka, sơn ở Wajima, và tranh mạ vàng ở Kanazawa.” Mỗi nơi đều sản xuất ra những sản phẩm sơn mài độc đáo, mang đặc trưng riêng.
Ba và bốn dòng sơn mài nổi tiếng nhất Nhật Bản
Trong ba dòng sơn mài nổi tiếng nhất Nhật Bản, không thể không nhắc đến “Aizu-nuri,” “Kishū-shikki,” cùng với “Wajima-nuri” và “Yamanaka-shikki.” Cả hai dòng sơn mài Wajima và Yamanaka đều có xuất xứ từ tỉnh Ishikawa, và khi kết hợp lại, chúng được coi là một trong ba dòng sơn mài hàng đầu của Nhật Bản, mặc dù mỗi dòng đều có nét đặc trưng riêng.
Ngoài ra, khi thêm “Echizen-shikki” vào danh sách, chúng tạo thành nhóm bốn dòng sơn mài nổi tiếng nhất Nhật Bản.
Sơn mài Aizu (Fukushima)
Sơn mài Aizu được sản xuất tại khu vực Aizu, tỉnh Fukushima. Đặc điểm nổi bật của sản phẩm này là vẻ đẹp của lớp sơn phủ và các họa tiết trang trí tinh xảo như tranh mạ vàng (makie). Sơn mài Aizu không chỉ đẹp mà còn có tính chống thấm nước cao, chịu được nhiệt, axit và kiềm, nên rất bền bỉ. Các kỹ thuật sơn phủ đòi hỏi tay nghề cao, trong đó tiêu biểu nhất là kỹ thuật “Hananuri” – một phương pháp tạo độ bóng bằng cách thêm dầu.
Họa tiết trang trí tiêu biểu của sơn mài Aizu là “Keshifun Makie,” trong đó hình vẽ được thực hiện bằng bút lông tẩm sơn, sau đó rắc một lớp bột vàng mịn nhất có tên là keshifun lên bề mặt bằng vải mềm. Những hình vẽ biểu trưng cho sự may mắn như cây tùng, tre, hoa mai hoặc mũi tên trừ tà thường được gọi là tranh Aizu, nổi bật với các sắc màu rực rỡ từ sơn xanh và vàng.
Sơn mài Kishū (Wakayama)
Sơn mài Kishū, còn được gọi là sơn mài Kuroe, được sản xuất chủ yếu tại khu vực Kuroe, thành phố Kainan, tỉnh Wakayama từ khoảng năm 1400. Đây là dòng sơn mài được yêu thích từ thời Edo nhờ thiết kế đơn giản nhưng bền chắc, chủ yếu dành cho mục đích sử dụng thực tế. Không giống như các sản phẩm sơn mài thông thường, Kishū sử dụng sơn nền làm từ keo da động vật (nikawa) và nhựa hồng (kakishibu), vừa tiết kiệm sơn mài quý giá vừa đảm bảo độ bền.
Một giả thuyết cho rằng sơn mài Kishū có nguồn gốc từ các sản phẩm của các nhà sư tại chùa Negoro (Negoro-dera). Sản phẩm ban đầu do các nhà sư không chuyên thực hiện có lớp sơn đỏ không đều, để lộ lớp sơn đen bên dưới khi bong tróc. Điều này vô tình tạo ra họa tiết độc đáo, và về sau các sản phẩm có phong cách “Negoro-nuri” trở nên phổ biến. Đến thời Minh Trị, các kỹ thuật như tranh mạ vàng (makie) và khắc chìm (chinkin) được thêm vào, thể hiện sự không ngừng đổi mới của sơn mài Kishū qua các thời kỳ.
Sơn mài Yamanaka (Ishikawa)
Sơn mài Yamanaka, còn được gọi là “Yamanaka-nuri,” được sản xuất tại khu vực suối nước nóng Yamanaka, thành phố Kaga, tỉnh Ishikawa. Yamanaka nổi tiếng là nơi tập trung nhiều nghệ nhân chế tác gỗ, với sản lượng gỗ tiện đứng đầu Nhật Bản. Đặc trưng của sơn mài Yamanaka là kỹ thuật tiện gỗ theo chiều dọc (tategi-tori), cho phép ngăn ngừa biến dạng do khô nứt, từ đó tạo nên các sản phẩm bền chắc.
Một điểm đặc biệt khác là kỹ thuật “Kashoku-biki,” dùng để tạo các đường gân cực mịn trên bề mặt. Vào giữa thời kỳ Edo, các dụng cụ trà đạo được trang trí bằng tranh mạ vàng rực rỡ cũng nhận được sự đánh giá cao.
(Lưu ý: Kỹ thuật tiện gỗ là phương pháp xoay gỗ trên máy tiện để tạo hình và trang trí bằng dao tiện.)
Sơn mài Wajima (Ishikawa)
Sơn mài Wajima, sản xuất tại thành phố Wajima, tỉnh Ishikawa, nổi tiếng với lớp sơn phủ tỉ mỉ, họa tiết trang trí tuyệt đẹp bằng tranh mạ vàng (makie) hoặc khắc chìm (chinkin), và độ bền cao. Những đặc tính này đạt được nhờ tuân thủ các quy định nghiêm ngặt đối với sơn mài Wajima.
Một trong những quy định là sử dụng “Wajima-jinoko” – bột đất tảo cát đặc trưng được nung từ nguyên liệu tại bán đảo Noto. Ngoài ra, việc gia cố các phần gỗ yếu bằng vải lanh hoặc vải lạnh, sử dụng sơn mài tự nhiên, và lựa chọn cẩn thận nguyên liệu gỗ cũng được quy định rõ ràng.
Nhờ những quy định này, sơn mài Wajima không chỉ đẹp mà còn có cảm giác mềm mại khi cầm, khả năng kháng khuẩn, cách nhiệt tốt, và có thể sửa chữa để sử dụng lâu dài, biến nó thành một sản phẩm “nuôi dưỡng theo thời gian.”
Sơn mài Echizen (Fukui)
Sơn mài Echizen được sản xuất tại khu vực xung quanh thành phố Sabae, tỉnh Fukui. Đặc điểm của dòng sơn mài này là độ bóng tinh tế, màu sắc đậm và đẹp, cùng với độ nhẹ và bền. Vào cuối thời Edo, các kỹ thuật trang trí như tranh mạ vàng (makie) và khắc chìm (chinkin) được áp dụng, tạo ra những sản phẩm sơn mài có giá trị nghệ thuật cao.
Trước thời Minh Trị, sơn mài Echizen chủ yếu sản xuất bát (marumono), nhưng sau đó đã mở rộng sang các sản phẩm như hộp đựng cơm và khay vuông (kakumono), góp phần tạo nên sự đa dạng trong các sản phẩm hiện nay.
Cách sử dụng và bảo quản sơn mài
Cách sử dụng sơn mài
Sơn mài có khả năng chịu axit, kiềm và cồn, vì vậy có thể dùng để bày biện nhiều loại món ăn. Tuy nhiên, không nên sử dụng sơn mài để bảo quản thực phẩm trong thời gian dài. Ngoài ra, do sơn mài có thể bị bong tróc khi tiếp xúc với nhiệt độ cao, nên tránh sử dụng trong lò vi sóng, lò nướng hoặc nước sôi. Khi đựng các món ăn nóng, nhiệt độ an toàn được khuyến nghị là từ 70 đến 80°C.
Khi sử dụng cùng các dụng cụ ăn uống, nên tránh dùng dao, nĩa hoặc muỗng làm từ kim loại, vì chúng có thể làm trầy xước bề mặt sơn mài.
Cách bảo quản sơn mài
Khi mới sử dụng, nếu sơn mài có mùi khó chịu, bạn có thể dùng khăn mềm thấm dung dịch giấm pha loãng để lau, sau đó rửa lại bằng nước ấm để khử mùi. Trong quá trình sử dụng hàng ngày, nên rửa sơn mài bằng dung dịch rửa chén trung tính và miếng bọt biển mềm. Sau khi rửa với nước ấm, lau khô ngay bằng khăn mềm để không còn giọt nước đọng lại. Việc lau khô thường xuyên không chỉ giữ bề mặt sạch sẽ mà còn giúp bề mặt sơn trở nên bóng đẹp hơn theo thời gian, vì vậy nên hạn chế để sơn mài tự khô tự nhiên.
Khi cất giữ trong tủ chén, tránh xếp sơn mài chung với đồ sứ hoặc thủy tinh vì có thể gây trầy xước. Nếu xếp chồng sơn mài lên nhau, bạn nên lót thêm một lớp vải mềm hoặc khăn giấy giữa các sản phẩm để bảo vệ bề mặt.
Comments